Inleiding:
Op woensdag 10 augustus verzamelden zich zo’n 45 deelnemers op het voorterrein van het voorlichtingsgebouw van het Brabants Landschap, Haanwijk 4 in Sint-Michielsgestel. Het viel verslaglegger direct op dat er op die plaats groene eikels lagen. Groene eikels, soms in paren en aan een lange dunne steel. Dat zijn eikels van de zomereik. Normaal is dat eikels van de zomereik in de tweede helft van september afvallen. Vreemd, vond ik, maar stond er even niet bij stil. Het zou spoedig duidelijk worden. Lees verder.
Michel van den Langenberg, coördinator van de seniorenwandeling, had de bekende gepensioneerde boswachter Frans Kapteijns als gastgids uitgenodigd om ’n keer met ons mee te lopen. Frans is vrijwillig boswachter Natuurmonumenten, gids bosbadwandelingen, natuurgids IVN en Ambassadeur Van Gogh Nationaal Park. Maar vandaag bij ons. Mijn opmerking over de groene eikels maakte hij na 250 meter lopen gelijk al duidelijk. Het is de heersende (grond)droogte.
De veel besproken droogte:
Wij liepen richting de Pettelaar; een bosgebied. Aan de bomen, vertelde Frans, is te zien dat zij zich verdedigen tegen de (grond)droogte. Er zijn bomen die gedeelten van hun schors laten vallen, bomen die hun vruchten (eikels) laten vallen, hun bladeren laten vallen en zelfs hun takken laten vallen (Zie verderop ‘Summerdrop’). Ze stoten af wat ze in eerste instantie kunnen of moeten missen. Veelal de bladeren als eerste. Gebeurt dit vroeg in het voorjaar dan neemt de boom genoegen met kleinere bladeren. Wel met gevolg dat je door de kruin van het bladerdak van de boom kan kijken, wat voor de boom en de ondergrond ook niet altijd goed is. Op dit moment is het is de droogte in de grond. De natuur smeekt om water. Hoe lang kunt u zonder water? Maaltijd koken, kopje koffie, kopje thee, colaatje, blikje met weet ik wat, biertje, doucheje, afwasje, vaatwasmachientje, wasmachientje, het heilige koetje, zwembadje, tuintje, tuinplantjes enzovoort.
Het moet niet te gek worden met de droogte anders houd je als laatste een kale boomstam over. En als het nog gekker wordt gaat ook de stam en dus de hele boom dood. Ik herinner mij foto’s uit de Sahelstreek in Afrika. Jaren geleden. Toen al. Daar had het vier jaar niet geregend. Er stonden alleen nog dode boomstammen in het zand. Je mag dan écht spreken van een ramp. Dan kom je er echt achter wat het betekent als er geen bomen meer in een bepaald gebied groeien. En de struiken? Die zijn al eerder gesneuveld. Door warmere of warme zomers verdampen bomen meer vocht dan ze door de droogte kunnen opnemen. Een volwassen boom heeft gemiddeld 300 tot 1000 liter water per dag nodig. Hoe groter de boom en/of hoe warmer buiten, des te meer water heeft hij nodig. Daar komt nog bij, bomen zijn soms net mensen, de ene boom drinkt meer dan de andere boom.
De schors van een Zeeden (Pinus pinaster), is dood, diep gegroefd, oud maar wel prachtig.
(Foto Piet Brugman)
De schors van een boom, die zich aan de buitenkant van de stam bevindt, is een dode laag. De schors beschermt de boom tegen beschadiging, uitdroging en infecties van buitenaf. De dikte van de schors verschilt per boomsoort; van dun (papierberk) naar dik (kurkeik). Omdat de schors dood is gaat hij, als de boom dikker wordt, als het ware overdwars uitgerekt worden. De bast(laag), net onder de schors, sterft af aan de buitenkant en voegt dat weer toe aan de binnenkant van de schors. De schors wordt als het ware vers aangevuld en daardoor dikker. Aan de buitenkant worden de groeven van de schors steeds groter of breder. De schors heeft wel een behoorlijke capaciteit om water op te slaan. Er moet dan wel water zijn. Ook is uitdroging van bomen, inclusief de struiken, niet alleen een probleem in de zomer. Er zijn ook periodes dat er weinig of geen regen valt. Omdat er te weinig vocht kan worden opgenomen kan het levensproces van een boom verstoord worden. Een boom gaat dan over in een ruststand. Blijft het te lang droog dan kan de boom helemaal uitdrogen en doodgaan. Daarom zie je in een droog voorjaar of droge zomer dat pas geplante jonge bomen het eerst moeilijk hebben en doodgaan. Er is dan maar één oplossing. Water geven? Nee, water geven ver voor zij doodgaan. Je moet ze een handje helpen.
Tijdens de wandeling komt er nogal wat ter sprake, zoals:
Dat de Fijnsparren verzwakt zijn en het moeilijk hebben door de droogte van nu en de voorbije jaren. De letterzetter, een klein kevertje, vreet de bast (zit net onder de schors) van de boom aan waardoor gevaarlijke situaties kunnen ontstaan. De letterzetter verstoort de sapstroom in de boom en in combinatie met de droogte leidt dit tot afsterven van de fijnsparren. Heb je geen variatie van bomen in je bos aangebracht, dan kunnen fijnsparpercelen zo maar plat gaan.
De beuk en de beuken:
Bekend is inmiddels dat Beuken niet alleen gevoelig zijn voor perioden van droogte maar ook voor warme, hete buitenlucht. Daarbij komt dat er op dit moment geen of te weinig water in de grond is en/of de buitenlucht te heet is. Voor wat het water betreft, komt dat vooral doordat beuken hun wortelgestel aan de oppervlakte hebben. En daar zit op dit moment de droogte.
‘Eiken moet je wijken en beuken moet je zeuken of gebreuken’ heeft hiermee te maken. Wanneer de bliksem in een eik slaat wordt de kracht van de bliksem diep de grond ingevoerd. Dit omdat de eik een penwortel en diepgaande wortels heeft. De beuk daarentegen heeft z’n wortels min of meer aan de oppervlakte liggen. Laat me zeggen horizontaal. Het gezegde van ‘wijken’, ‘zeuken’ en ‘gebreuken’ is niet bewezen. Daarom: Schuilen bij onweer onder bomen of in bos kun je beter laten. Dat lijkt beter voor je nazaten.
Maar nu even serieus. Deskundigen beweren dat de helft van de Beuken in Nederland binnen 10 jaar dood zijn. Vooral de beuken die op zandgronden en op zandruggen (Utrechtse heuvelrug) zijn geplant. Écht door de lage grondwaterstand. Met betrekking tot dit onderwerp kan verslaglegger nog een paar puntjes toevoegen.
Het (diepere) grondwaterpeil zakt op veel plaatsen. Dat komt door het onttrekken van grondwater door de industrie en de boeren die met waterputten hun land beregenen omdat het zo droog is. In feite allemaal voor de mens. Normaal is dat water in de vorm van regen van boven moet komen en niet onder uit de grond.
Grondwater is een serieus onderwerp. Al jaren zijn wij bezig de aardbol leeg te zuigen. Het is allemaal niet erg als de hoeveelheid water die uit de grond gehaald wordt er van boven weer inkomt. Daar gelooft u toch niet meer in dat zulks gebeurt? Het is onvoorstelbaar hoeveel grondwater er dagelijks wordt opgepompt. Voor allerlei doeleinden. Het is ook onvoorspelbaar hoe moeilijk het voor de regen is de grond in te trekken door de bebouwing. Ik waag me aan een voorbeeld. Ergens las ik dat je voor het maken van één liter bier 10 liter water nodig hebt. Dat vind ik best veel. Ergens anders las ik 3½ liter water. Ik rond het af op 5 liter. Kortom; als je één liter bier drinkt, drink je in feite 5 liter water. En dan te weten dat het deze maand ongeveer een dikke week kermis is in Den Bosch.
Ook de volgende regel is mij altijd bijgebleven: 'De mens die van april t/m september een bepaalde hoeveelheid water uit de grondbodem trekt, moet er voor zorgen dat die hoeveelheid er in de maanden oktober t/m maart weer in komt’.
Summerdrop
Hebt u daar wel eens van gehoord? Wiki wil maar steeds reclame maken voor drop en vertaalt het met zomerdrop. Maar ‘to drop’ is Engels voor ‘laten vallen’. Er valt dus iets in de zomer. Om het niet moeilijk te maken vertaalt men ‘summerdrop’ ook wel door ‘plotselinge takbreuk’ (?). Door aanhoudende droogte, hoge temperatuur, benauwd weer en geen zuchtje wind is het mogelijk dat op het oog gezonde boomtakken onvoldoende water vanuit de stam krijgen. Takken kunnen dan zomaar uit bomen vallen. Ze nemen soms ook nog een deel van de stam mee. Toch niet zomaar? Jawel! Zelfs kruinen van bepaalde bomen kunnen zomaar uit een boom vallen. In Barneveld is deze maand een flinke boom plotseling in zijn geheel omgevallen. Niemand had het zien aankomen. Dit jaar is er sprake van extreme droogte waardoor het meer voorkomt dan andere jaren in bossen, parken en tuinen. Het zijn vooral zwaardere bomen, beuken, eiken, platanen, die kans maken om te sneuvelen. Ook in Dinxperlo gebeurde het deze maand. Een zware tak begaf het maar bleef nog even hangen tegen de stam. Normaal is dan dat de tak direct of na verloop van tijd valt. Er dreigde dus gevaar. De brandweer moest er aan te pas komen om de zware tak veilig te stellen. In de zanderige Loonse en Drunense Duinen zouden dit jaar al meerdere bomen om deze reden het begeven hebben.
Voorlopig even genoeg over warmte, hitte, droogte en water. De bedoeling is dat wij mensen dit onderwerp moeten blijven volgen. Het moet echt lang en gestadig gaan regenen om de grondwaterstand weer op peil te krijgen. Verder voorspelt verslaglegger dat er in Nederland in de toekomst een tekort aan drinkwater gaat ontstaan. Daarin sta ik niet alleen*. Ook andere dicht bevolkte landen gaan drinkwaterproblemen krijgen. Niet omdat er minder drinkwater wordt geproduceerd, maar omdat er wereldwijd steeds meer mensen komen. Tel uit je verlies!
* In de Kaderrichtlijn Water van de Europese Unie, een verordening of voorschrift, opgesteld en van kracht vanaf 2000 is de afspraak gemaakt dat alle Europese landen uiterlijk 2027 ervoor gezorgd moeten hebben dat zij voldoende en schoon water hebben. Alle soorten water. Iemand zegt 'dat wordt in 2026-2027 ons volgend 'stikstofdossier''.
In de verdere loop van de wandeling was nog meer te zien. In de stijl van ‘de slimste mens’ loop ik deze punten in het kort door. Wat zagen wij nog?
Enkele tonder of tondelzwammen
Wat weet u van tonder of tondelzwam?
a. Het is een meerjarige houtzwam (paddenstoel) die a.h.w. een (Oostenrijks) hoedje vormt.
b. Het is een schimmel die parasiteert op verzwakte of bijna dode bomen.
c. Haalt een max. breedte van 50 en een hoogte van 30 cm in de vorm van een paardenhoef.
d. De tonder of tondel is vuurbestendig materiaal (denk aan de tondeldoos).
e. Het is een zwakteparasiet (op een nog levende boom) en een saprofyt (op een dode boom).
De bloem van Wilde peen tussen riet. Let op het zwarte puntje in het midden van de bloem.
(Foto Piet Brugman)
- De plant Wilde peen, ook wel 'vogelnestje'.
Wat weet u van de plant wilde peen?
a. Is een mooie veelvoorkomende tweejarige samengestelde schermbloemige plant.
b. Heeft een witte vertakte wortel en het blad is gelijk aan onze ‘bospeen ‘.
c. In het midden van de schermbloem zie je bijna altijd een zwart puntje.
d. Bijna uitgebloeid vormt de bloem een soort van vogelnestje.
e. ’s Avonds gaat het bloeischerm slapen (dicht) en ’s morgens gaat ie weer open.
- Boom Wilde lijsterbes
Wat weet u van de Wilde lijsterbes?
a. Is een toch wel gevoelige tot 12 m hoge boom of kleine struik.
b. Zijn zondagse naam is Sorbus aucuparia.
c. Bloeit in mei/juni met grote witte tuilen (bosjes bloemen) van zo’n 15 cm.
d. Na de bloei ga je oranjerode tot rode bessen zien.
e. De bessen hebben een aantrekkingskracht op vogels; vooral lijsters
- Een drinkwissel voor de das
Wat weet u van de das?
a. Het is een soort beertje met sterke korte poten met de wetenschappelijke naam Meles meles.
b. Zij zien er opvallend uit omdat ze weinig natuurlijke vijanden hebben.
c. Wonen in familieverband in burchten; hun huizen met gangenstelsels naar hun kamers.
d. Het is een nachtdier en zoogdier en actief vanaf de schemering.
e. Eten voornamelijk planten, insecten en kleine diertjes.
- Reeën en herten (het verschil)
Wat weet u van reeën?
a. Het ree is het kleinste en meest voorkomende hertensoort.
b. Reeën zijn herbivoren, eten plantaardig, en zijn herkauwers.
c. Leven in of aan de rand van het bos.
d. Hun gewei wordt ieder jaar afgeworpen.
e. In Nederland zijn zo’n 110.000 reeën
- Wat weet u van herten?
a. Herten zijn duidelijk groter dan reeën
b. Herten leven in kudde verband; de mannetjes en de vrouwtjes leven gescheiden.
c. Er zijn Edelherten en Damherten.
d. Komen hier voor sinds prehistorische tijden.
e. Het mannelijk hert heet ‘hert’, het vrouwelijk ‘hinde’.
- De plant Bitterzoet
Wat weet u van Bitterzoet?
a. Het is een houtige klimplant met paarse bloemen en langwerpige rode bessen.
b. Als je op de stengel kauwt, smaakt het eerst bitter en daarna zoet.
c. De bloemen en de bessen zijn giftig.
d. De stengels worden voor veel ziekten en kwalen aangeprezen.
e. Valt onder de nachtschade familie. ’S nachts geuren de bloemen, en schade verwijst naar giftige eigenschappen (b.v. aardappelziekte).
- Enkele ooievaars
Wat weet u van ooievaars?
a. Zij leven in de nabijheid van de mens.
b. Bouwen hun nest bij voorkeur op menselijke bouwsels.
c. Figureren als brenger van geluk en nieuw leven.
d. Waren in de jaren zeventig van de vorige eeuw bijna verdwenen.
e. Staan op dit moment niet meer op de rode lijst.
Voorbeeld van een sterk getordeerde (gedraaide) stam. Met dank. Geleend van internet.
En toen stopte Frans bij een Grove den. Al in de 17e eeuw en daarna werd deze boom in Nederland massaal aangeplant. Vertelt hij. Deze den groeit redelijk goed op arme grond. Vooral op zandgronden en zandheuvelruggen. Dat kwam goed uit. Wij mensen hebben ook hout nodig. Het hout van de Grove den is grenenhout. Ook op de Patersberg, waar we intussen waren aangekomen, staan deze bomen. Pas in de 1902, vertelt Frans verder, begint in Nederland de mijnbouw. Vanaf toen werd het rondhout van deze Grove den in de mijngangen gebruikt om de kruipgangen te stutten. Dat deze den in Nederland uitsluitend werd aangeplant voor gebruik in de mijnen is dus niet helemaal waar. Wel is waar dat de mijngangen met dit hout werden gestut omdat het begon te kraken als een mijngang dreigde in te storten. De mijnwerkers konden dan op tijd vluchten om de instorting te ontlopen. Maar de mijnwerker met de kanarie in het kooitje moest als eerste vluchten. Als de kanarie omviel in het kooitje dan hing daar mijngas. En toen kwam de vraag van Frans. Die luidde: Waarom kraakt het hout van de Grove den?
Nog nooit in mijn leven is er iemand geweest die deze vraag eerder aan mij stelde. Ook in Limburg, waar ik 20 jaar woonde, stelde niemand die vraag in mijn nabijheid. Hoe het beantwoorden van de vraag verliep weet ik niet meer, maar Frans had in ieder geval de oplossing.
De Grove den heeft een draaiing in z’n stam dat ‘een torsie’ wordt genoemd. Juist de Grove den heeft van nature een getordeerde stam. Dat is aan de buitenkant minder goed te zien zoals op de bijgevoegde foto. Er zijn meerdere bomen die een getordeerde stam hebben. Het kwam dus goed uit dat wij al veel Grove dennen hadden aangeplant.
Het hout van deze den beschikt namelijk over een grote draag- en buigkracht. Daarnaast bestaat er een gezegde Grenen spreekt voordat het breekt. Dit gezegde is natuurlijk niet voor niets ontstaan.
Soms torderen bomen ook omdat ze op een kwetsbare plek staan, bijvoorbeeld op de tocht of op een dwarrelwinderige plek bij een hoog gebouw (b.v. een kerk). Ook kunnen bomen draaien in de stam als ze op een energiebron van het magnetisch net staan. Maar wij gaan verder niet moeilijk doen. De vraag van Frans was: Waarom kraakt het hout van de Grove den? Antwoord: Omdat de stam van de grove den van nature een draaiing heeft en bij grote druk doorbuigt en kraakt. Vraag beantwoord denk ik dan. Zeker is dat deze wandeling van nut was. Bedankt Frans. En toen was er koffie!
Niets is van mijzelf. Alles wat ik in dit verslag schreef heb eens gehoord (de gidsen), gelezen of gezien. Verslaglegger probeerde er een leesbaar verhaal van te maken.
Sint Michielsgestel, 20 juli 2022
Uw verslaglegger Piet Brugman
[email protected]
.
